نــــۊســهر وه فارســـی: محمد علی سلطانی
ههڵگـــهردان(ترجمه) وه کـــوردی: جهانگیر ولیان
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
«شاهموراد»(شامی کرماشانی) کور رهوانشادهیل «خوداموراد» و «فانووس» له سال 1296 کووچی ههتاوی(هجری شمسی) له کرماشان وه داڵگ بی. وه قهوڵ خوهی وهختی چوار ساڵی بی وه نهخوهشی ئاوڵه(آبله) کوور بیهو و داڵگ و باوگیشی ههر له مناڵی له دهس داس.
ههیکهڵ گهوراو دهس و پهنجهیهیل پیهن و قهوی داشت ك نشانهی ئهنجام کارهیل سهخت بی، چوون له نهبــۊن باوگو وهخاتر کوور بـــۊن چهوهیلی، له بهرابهر رهنج و سهختی رووژگار قهد راسهو کرد و ئهڕای ئییه ك سهربار کوومهڵگای(جامعه) نهود، ناچار بی کار بکهی وه له ماڵ "حاج ئهمانالله موعتهزدی" پیای ناودار و سهرشناس ك له خاسی و سادهگی وهناو بانگ بی و له گهورایهیل خاندان خوهی وه حساو هاتیا، دهس وه کار کردن کرد. وه قهوڵ خوهی رووژانه دو هزار کهڕهت تولومبه(تلمبه) دیاد تا له چاڵئاو ناو حهسار، تانکر و حهوز ئاوهگه پڕهو بوود ك ئهڕای مهسرهف و خواردن ماڵ بی.
شاهموراد دی جوور ههسن(فولاد) ئاودیده بی، ههروهخت له ئهو پیا(حاج ئهمان ا...) قسه هاتیاده وهسهت، وه خاسی ناوی بردیاد و ئهڕای گهورایهیل مهحهل جوور مهرحووم"موحهمهد خان چهنانی" رهحمهت کل کردیاد.
شاهموراد زادهی رهنج و مهینهت بی وه له تایبهتمهندیهیل(خصوصيات) مهردم کوومهڵگای له بان تا خوار ئاگادار بی، له کهلهمات، مهتهڵهیل و جوکهیل کووچهو بازار و قاوهخانه بگری تا برهسیده دکوراسیون و رازاندن ماڵهگان، تا خوهندن فکر تهبهقهی پــۊلدار کوومهڵگاگهی وه خاسی ئاگادار بی، ك له ناو ئهشعاری وه رووشنی ئی تایبهتمهندیهیله دیاره। ههرچهن سهواد خوهندن نهیاشت و نابینا بی، بهڵام(وهلی) تهشبیهات، ئستعارات، تیره و تانه، وهسف و شی کردن موشکلات کوومهڵگا له ناو شعرهگانی بائس بوود ك ئنسان ئهڕای سهخت بوود ك قهبـــۊل بکهی "شامی" نابینا بییه!
شامی له سهرهتای(اول) جوانی له ژیر سایهو موحهبهت کهسهیل خاوهن مهدرهک و خاوهن ناو، جوور شادرهوان "شمسالعلما"،"آقا شمسالدين آلآقا" توهنست له کووڕ(جمع) و بهزم ئهوان وهگهرد شاکارهیل"خهیام"، "سهعدی"و"حافز" ئاشنا بوود. له کووچهو بازاریش ك خوهندن ئهشعار کوردی رهسم بی. له مهجمووع ئی دو دهلیله بائس بی ك ئحساس و ئهفکار ناو دهروونی بایده کوڵ ك گشتی رهنگ کوومهڵایهتی(ئجتماعی) داشت و جوور زهرهبین(ذرهبین)، ژیان و زندگی مهردم رهنجکیش کوومهڵگا وهگهرد تهبهقهی مورهفهو پـــۊلدار خسته ژیر نهقد و جوور یهی وینهکیش(نقاش) ماهر له ناو تابڵۆی مهردم پهسهند خوهی، وه زووان شعر بهیانی کرد.
هیچوهخت مهدح یا ستایش خان یا حاکم و فهرمانرهوا له "شامی" نهشنهفتیمنه. کهسهیل فرهیگ بینه ك له ئهدهبیات خاوهن ناو بینه وهلی ههر ئییه ك ئیجوور کهسهیل مهقام بانه موحهبهت کردنهسه پییان، بهشیگ یا چهن بهش له دیوانهگهی خوهیان تایبهت(مختص) وه مهدح و ستایش ئی خان و خاندانهیله کردنه، وهتایبهت(بويژه) لهناو شاعرهیل مهحهلی ك فرهتر لهی رییه زندگی کردیان، بهڵام شاعر ئیمه شامی، ههرچهن ك ده س فره بانی له مهدح و ههجا و تهنز(طنز) داشت، وه گهرد ئهو گشته کهم و کاستی ژیانیه، هیچوهخت حازر نهوی ك ئهڕای ئی خان و خاندانهیله مهداحی بکهی یا لهناو شعرهگانی له لییان ههواداری بکهی. تهنیا وه راسی و دروسی و خدمهت وه کوومهڵگای فکر کردیاد.
سهبک شعر شامی له ئهدهبیات یهکی له تازهترین و نووترین سهبکهیلهو وه راسی بایهد لهی بهشه له زووان کوردی، شامی وه خاوهن ئی سهبکه بزانیم، چوون لهناو شاعرهیل وهرجه شامی ئی سهبکه وجوود نهیاشت.
ههرچهن ئیمه له ئهدهبیات کوردی خوهمان سهبک مودرن نهیاشتیمنه و ئیرنهیش(هنوز) کهسانی ههن ك بههرهی شاعری دیرن، وهلی ههر ئییه ك یهیکهم وهگهرد ئهدهبیات غهرب ئاشنا بوون، تووان وه ههر بهدبهختی ك بییه قهیری(مقداری) لهو کهلهمات و جومهلاته لهناو شعرهگانیان وهکار بووهن ك بائس بوود شعرهگهیان گشتی ههڵهوگهردید و ئساڵهت(اصالت) خوهی له دهس بییهید، وهلی شامی توهنست وه بی هیچ ئمکانات ئمرووژی، وه بی هیچ ئاگاهی له سهبک و سهرف و نهحو(صرف و نحو) وه...، خوهی بکهیده خاوهن سهبکی ك ئمروو وه پی ئـــۊشن سهبک ساده ك له تایبهتمهندییهیل(خصوصيات) ئی سهبکه، نزیک کردن و ههمئاههنگ کردن شعرهو قسه کردن عادی و رووژانهی مهردم وهی مهرجه ك دۊری بکهی له قسهیل ناشیرین، مهگهر له شـــۊنهیلی ك شاعر وه عهمد یا قهسد(قصد) ئیکاره بکهی ك شعرهیل شامی گشت ئی تایبهتمهندیهیله بی هیچ خهتایی وه وهرچهو گردییه، وه جاڵبتر ئییهسه ك تایبهتمهندی زیاتر مهکتهبهیل هونهری و ئهدهبی ئورووپا توهنیم لهناو ئهشعاری وه رووشنی بـــۊنیم। ئهڕای نموونه سهبک رومانتیک؛ ك وه ناو یهی مهکتهب شناسنهی و مهعنای جووراوجوور له لی کهن و ئهیره جای باسی(بحثی) نییه.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعرهیل شامی پڕه له مهعناو پڕه له نوو کاری(نو آوری):
جناس تام:
تا دهم مردن دهمادهم دهم له ديدار تو دهم
تا بزانی دڵ ئهسير چاه تورك چوون بيژهنه
جناس زايد:
لهوره عهتا ديم كر يار و عهتار
له باڵاخانهی گهرد خستــۊنهی خوار
تشبيه مطلق:
نهعلبهكی چۊ گووڕ قاشوق وينهی لهش
ههر لهشی له ناو گووری درازكهش
مراعات نظير:
بيمهسه عهرووس بی حوسن و جياز
سير بيدم ئهڕای كوڵفتی پياز
يا:
سينی وهت قوری يه نانجيمه
مهرحووم گهورای شابابای ديمه
ايهام:
يهی رووژ بهدبهختی هاته ديارم
باخهوان پير كهفته هاوارم
دهر دهم فهرمان دا سهوندوق هاوردن
بی جورم و تهقسير بيچارهم كردن
مطابقه و تضاد، مقابله:
چهمهن بهعد ئهز گوڵ بهس ك زاری كرد
سهبزی روخسارهش عهوهز بی وه زهرد
يا:
ماس توای نهيرم رب توای نيیه
شيره دو جوور ههس سفيد و سيیه
لف و نشر:
چهن شيشه ماتيك له هنگام جهنگ
شكيايو و رشيايو زهمين كردۊ رهنگ
ارسال مثل، تمثيل:
كاغهزی نفڵه، قلم رنجه و خود خسته مكه
(راه تو مقصد و تركستان عرب بيخود مدو)
يا:
درياده قهساو گای رنج بيور
(خورد من پهیا بوو بار كيشان پهی خر)
يا:
وهتم بنازم دانای كردگار
(له دمای ليمو، سير تێیده بازار)له بار دهستوور زووان کوردی ئهگهر بتوایم ئهڕای زووان کوردی خوهمان مهتڵهبی(مطلبی) یا نـــۊسینی ئاماده بکهیم؛ شعرهیل شامی خاسترین سهنهد و مهدرهک ئیمهس ك مهسایل زهریف سهرفی و نهحوی لهناوی فرهس و جا دیری لهبانی باس و تهحلیل بوودن و ههرلیوا(همینطور) کولییات شامی(کلیات شامی) یهکی له سهرچاوهیهیل(منابع) مهتهڵهیل(امثال وحكم) له زووان کوردی کرماشانییه.
وڵـــم كـــه:
شرف كوشياو وژدان جوانه مهرگ بی
شرف کشته شد و وجدان جوانمرگ شد
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
«شاهموراد»(شامی کرماشانی) کور رهوانشادهیل «خوداموراد» و «فانووس» له سال 1296 کووچی ههتاوی(هجری شمسی) له کرماشان وه داڵگ بی. وه قهوڵ خوهی وهختی چوار ساڵی بی وه نهخوهشی ئاوڵه(آبله) کوور بیهو و داڵگ و باوگیشی ههر له مناڵی له دهس داس.
ههیکهڵ گهوراو دهس و پهنجهیهیل پیهن و قهوی داشت ك نشانهی ئهنجام کارهیل سهخت بی، چوون له نهبــۊن باوگو وهخاتر کوور بـــۊن چهوهیلی، له بهرابهر رهنج و سهختی رووژگار قهد راسهو کرد و ئهڕای ئییه ك سهربار کوومهڵگای(جامعه) نهود، ناچار بی کار بکهی وه له ماڵ "حاج ئهمانالله موعتهزدی" پیای ناودار و سهرشناس ك له خاسی و سادهگی وهناو بانگ بی و له گهورایهیل خاندان خوهی وه حساو هاتیا، دهس وه کار کردن کرد. وه قهوڵ خوهی رووژانه دو هزار کهڕهت تولومبه(تلمبه) دیاد تا له چاڵئاو ناو حهسار، تانکر و حهوز ئاوهگه پڕهو بوود ك ئهڕای مهسرهف و خواردن ماڵ بی.
شاهموراد دی جوور ههسن(فولاد) ئاودیده بی، ههروهخت له ئهو پیا(حاج ئهمان ا...) قسه هاتیاده وهسهت، وه خاسی ناوی بردیاد و ئهڕای گهورایهیل مهحهل جوور مهرحووم"موحهمهد خان چهنانی" رهحمهت کل کردیاد.
شاهموراد زادهی رهنج و مهینهت بی وه له تایبهتمهندیهیل(خصوصيات) مهردم کوومهڵگای له بان تا خوار ئاگادار بی، له کهلهمات، مهتهڵهیل و جوکهیل کووچهو بازار و قاوهخانه بگری تا برهسیده دکوراسیون و رازاندن ماڵهگان، تا خوهندن فکر تهبهقهی پــۊلدار کوومهڵگاگهی وه خاسی ئاگادار بی، ك له ناو ئهشعاری وه رووشنی ئی تایبهتمهندیهیله دیاره। ههرچهن سهواد خوهندن نهیاشت و نابینا بی، بهڵام(وهلی) تهشبیهات، ئستعارات، تیره و تانه، وهسف و شی کردن موشکلات کوومهڵگا له ناو شعرهگانی بائس بوود ك ئنسان ئهڕای سهخت بوود ك قهبـــۊل بکهی "شامی" نابینا بییه!
شامی له سهرهتای(اول) جوانی له ژیر سایهو موحهبهت کهسهیل خاوهن مهدرهک و خاوهن ناو، جوور شادرهوان "شمسالعلما"،"آقا شمسالدين آلآقا" توهنست له کووڕ(جمع) و بهزم ئهوان وهگهرد شاکارهیل"خهیام"، "سهعدی"و"حافز" ئاشنا بوود. له کووچهو بازاریش ك خوهندن ئهشعار کوردی رهسم بی. له مهجمووع ئی دو دهلیله بائس بی ك ئحساس و ئهفکار ناو دهروونی بایده کوڵ ك گشتی رهنگ کوومهڵایهتی(ئجتماعی) داشت و جوور زهرهبین(ذرهبین)، ژیان و زندگی مهردم رهنجکیش کوومهڵگا وهگهرد تهبهقهی مورهفهو پـــۊلدار خسته ژیر نهقد و جوور یهی وینهکیش(نقاش) ماهر له ناو تابڵۆی مهردم پهسهند خوهی، وه زووان شعر بهیانی کرد.
هیچوهخت مهدح یا ستایش خان یا حاکم و فهرمانرهوا له "شامی" نهشنهفتیمنه. کهسهیل فرهیگ بینه ك له ئهدهبیات خاوهن ناو بینه وهلی ههر ئییه ك ئیجوور کهسهیل مهقام بانه موحهبهت کردنهسه پییان، بهشیگ یا چهن بهش له دیوانهگهی خوهیان تایبهت(مختص) وه مهدح و ستایش ئی خان و خاندانهیله کردنه، وهتایبهت(بويژه) لهناو شاعرهیل مهحهلی ك فرهتر لهی رییه زندگی کردیان، بهڵام شاعر ئیمه شامی، ههرچهن ك ده س فره بانی له مهدح و ههجا و تهنز(طنز) داشت، وه گهرد ئهو گشته کهم و کاستی ژیانیه، هیچوهخت حازر نهوی ك ئهڕای ئی خان و خاندانهیله مهداحی بکهی یا لهناو شعرهگانی له لییان ههواداری بکهی. تهنیا وه راسی و دروسی و خدمهت وه کوومهڵگای فکر کردیاد.
سهبک شعر شامی له ئهدهبیات یهکی له تازهترین و نووترین سهبکهیلهو وه راسی بایهد لهی بهشه له زووان کوردی، شامی وه خاوهن ئی سهبکه بزانیم، چوون لهناو شاعرهیل وهرجه شامی ئی سهبکه وجوود نهیاشت.
ههرچهن ئیمه له ئهدهبیات کوردی خوهمان سهبک مودرن نهیاشتیمنه و ئیرنهیش(هنوز) کهسانی ههن ك بههرهی شاعری دیرن، وهلی ههر ئییه ك یهیکهم وهگهرد ئهدهبیات غهرب ئاشنا بوون، تووان وه ههر بهدبهختی ك بییه قهیری(مقداری) لهو کهلهمات و جومهلاته لهناو شعرهگانیان وهکار بووهن ك بائس بوود شعرهگهیان گشتی ههڵهوگهردید و ئساڵهت(اصالت) خوهی له دهس بییهید، وهلی شامی توهنست وه بی هیچ ئمکانات ئمرووژی، وه بی هیچ ئاگاهی له سهبک و سهرف و نهحو(صرف و نحو) وه...، خوهی بکهیده خاوهن سهبکی ك ئمروو وه پی ئـــۊشن سهبک ساده ك له تایبهتمهندییهیل(خصوصيات) ئی سهبکه، نزیک کردن و ههمئاههنگ کردن شعرهو قسه کردن عادی و رووژانهی مهردم وهی مهرجه ك دۊری بکهی له قسهیل ناشیرین، مهگهر له شـــۊنهیلی ك شاعر وه عهمد یا قهسد(قصد) ئیکاره بکهی ك شعرهیل شامی گشت ئی تایبهتمهندیهیله بی هیچ خهتایی وه وهرچهو گردییه، وه جاڵبتر ئییهسه ك تایبهتمهندی زیاتر مهکتهبهیل هونهری و ئهدهبی ئورووپا توهنیم لهناو ئهشعاری وه رووشنی بـــۊنیم। ئهڕای نموونه سهبک رومانتیک؛ ك وه ناو یهی مهکتهب شناسنهی و مهعنای جووراوجوور له لی کهن و ئهیره جای باسی(بحثی) نییه.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعرهیل شامی پڕه له مهعناو پڕه له نوو کاری(نو آوری):
جناس تام:
تا دهم مردن دهمادهم دهم له ديدار تو دهم
تا بزانی دڵ ئهسير چاه تورك چوون بيژهنه
جناس زايد:
لهوره عهتا ديم كر يار و عهتار
له باڵاخانهی گهرد خستــۊنهی خوار
تشبيه مطلق:
نهعلبهكی چۊ گووڕ قاشوق وينهی لهش
ههر لهشی له ناو گووری درازكهش
مراعات نظير:
بيمهسه عهرووس بی حوسن و جياز
سير بيدم ئهڕای كوڵفتی پياز
يا:
سينی وهت قوری يه نانجيمه
مهرحووم گهورای شابابای ديمه
ايهام:
يهی رووژ بهدبهختی هاته ديارم
باخهوان پير كهفته هاوارم
دهر دهم فهرمان دا سهوندوق هاوردن
بی جورم و تهقسير بيچارهم كردن
مطابقه و تضاد، مقابله:
چهمهن بهعد ئهز گوڵ بهس ك زاری كرد
سهبزی روخسارهش عهوهز بی وه زهرد
يا:
ماس توای نهيرم رب توای نيیه
شيره دو جوور ههس سفيد و سيیه
لف و نشر:
چهن شيشه ماتيك له هنگام جهنگ
شكيايو و رشيايو زهمين كردۊ رهنگ
ارسال مثل، تمثيل:
كاغهزی نفڵه، قلم رنجه و خود خسته مكه
(راه تو مقصد و تركستان عرب بيخود مدو)
يا:
درياده قهساو گای رنج بيور
(خورد من پهیا بوو بار كيشان پهی خر)
يا:
وهتم بنازم دانای كردگار
(له دمای ليمو، سير تێیده بازار)له بار دهستوور زووان کوردی ئهگهر بتوایم ئهڕای زووان کوردی خوهمان مهتڵهبی(مطلبی) یا نـــۊسینی ئاماده بکهیم؛ شعرهیل شامی خاسترین سهنهد و مهدرهک ئیمهس ك مهسایل زهریف سهرفی و نهحوی لهناوی فرهس و جا دیری لهبانی باس و تهحلیل بوودن و ههرلیوا(همینطور) کولییات شامی(کلیات شامی) یهکی له سهرچاوهیهیل(منابع) مهتهڵهیل(امثال وحكم) له زووان کوردی کرماشانییه.
وڵـــم كـــه:
شرف كوشياو وژدان جوانه مهرگ بی
شرف کشته شد و وجدان جوانمرگ شد
وه بی وژدانی حهيرانم وڵم كه
از بی وجدانی، حیران و سرگردانم ولم کن
وه ئهروای شهرهف سهوگهند دائم
به ارواح شرف، سوگند ابدی میخورم
مهلوول مهرگ و وژدانم وڵم كه
سرگشتهی مرگ و وجدانم ولم کن
نه کرد كهس دهعوهتم، خوهم بیمه مهمان
کسی مرا دعوت نکرد، خودم مهمان شدم
وه كار خوهم پهشیمانم وڵم كه
از کار خود پشیمانم ولم کن
وڵم كه تا نهوهی كهس پهی و دهردم
ولم کن تا کسی پی به دردم نبرد
دو سێ رووژی ك مهمانم وڵم كه
دو سه روزی که مهمانم ولم کن
وڵم كهی یا نهكهی رهحمی وه حاڵم
ولم کنی یا رحمی به حالم نکنی
تهنم گردیده زندانم وڵم كه
تنم را گرفتهای و مرا زندانی کردهای ولم کن
ههمیشه ئی قسه خستیاده یادم ك ئهگهر چه شامی له زاراوهی کوردی شاهموراده، وهلی ئهڕای ناو شاعری من کهلهمهی موناسبیگه، ههرچهن من وه موشتاقیش ناودارم وهلی شامی وه مهعنای دهمهو ئیوارهو وهخت شامه؛ وهتیاد:
تاریکی ههمیشهئی من نیشان دهی، و ئهگهر چشتی دهربارهی من نـــۊسای ئی قسهی منه حهتمهن وه مهردم بـــۊش.
شامی له رووژ دوم ئازهر مانگ سال 1363 له 67 ساڵهگی و له دۊای(به دنبال) یهی نهخوهشی دریژ مودهت له ناومان چی و له باخ فردهوس شارهگهمان کرماشان وه سینهی خاک سپاردنهی. رهوانی شاد و یادی ههمیشه زنه بوود...
وه قهوڵ شامی خوهی:
من اگر اهل وفايابی وفا بودم گذشت
مدتی مهمان در اين محنت سرا بودم گذشت
زاغ بودم در چمن يا بلبل افسرده حال
در گلستان جهان گل يا گياه بودم گذشت
لینک منبع به فارسی: http://www.kirmashan.com/?q=node/141
از بی وجدانی، حیران و سرگردانم ولم کن
وه ئهروای شهرهف سهوگهند دائم
به ارواح شرف، سوگند ابدی میخورم
مهلوول مهرگ و وژدانم وڵم كه
سرگشتهی مرگ و وجدانم ولم کن
نه کرد كهس دهعوهتم، خوهم بیمه مهمان
کسی مرا دعوت نکرد، خودم مهمان شدم
وه كار خوهم پهشیمانم وڵم كه
از کار خود پشیمانم ولم کن
وڵم كه تا نهوهی كهس پهی و دهردم
ولم کن تا کسی پی به دردم نبرد
دو سێ رووژی ك مهمانم وڵم كه
دو سه روزی که مهمانم ولم کن
وڵم كهی یا نهكهی رهحمی وه حاڵم
ولم کنی یا رحمی به حالم نکنی
تهنم گردیده زندانم وڵم كه
تنم را گرفتهای و مرا زندانی کردهای ولم کن
ههمیشه ئی قسه خستیاده یادم ك ئهگهر چه شامی له زاراوهی کوردی شاهموراده، وهلی ئهڕای ناو شاعری من کهلهمهی موناسبیگه، ههرچهن من وه موشتاقیش ناودارم وهلی شامی وه مهعنای دهمهو ئیوارهو وهخت شامه؛ وهتیاد:
تاریکی ههمیشهئی من نیشان دهی، و ئهگهر چشتی دهربارهی من نـــۊسای ئی قسهی منه حهتمهن وه مهردم بـــۊش.
شامی له رووژ دوم ئازهر مانگ سال 1363 له 67 ساڵهگی و له دۊای(به دنبال) یهی نهخوهشی دریژ مودهت له ناومان چی و له باخ فردهوس شارهگهمان کرماشان وه سینهی خاک سپاردنهی. رهوانی شاد و یادی ههمیشه زنه بوود...
وه قهوڵ شامی خوهی:
من اگر اهل وفايابی وفا بودم گذشت
مدتی مهمان در اين محنت سرا بودم گذشت
زاغ بودم در چمن يا بلبل افسرده حال
در گلستان جهان گل يا گياه بودم گذشت
لینک منبع به فارسی: http://www.kirmashan.com/?q=node/141
لطفا در صفحهی کرماشان در فیسبوک عضو شوید
www.facebook.com/kermashan1
www.facebook.com/kermashan1
ارســـال به:
0 نظرات:
ارسال یک نظر